BEGIRADAREN XEDE

Bosgarren ondoeza begiradaren objektu izatea da; eta, horrekin batera, gorputzak haragikeriara lotzean sortzen diren minei heldu nahi diegu, zeinak izaki desigarriak (desiraezinak) izatera murritzen baititu, desiratzaile izaera ukatuz. Eta, horretarako, Igarashi-Megumi-ren historia kontatuko dizuegu, manko artea sortzen duen emakume japoniarra. Hau da, igeltsua prestatzen du, bere aluan (bere manko-an) jartzen du eta, molde horrekin, kolore ikusgarriz eta forma maitagarriz apaintzen duen diorama bat sortzen du. Hori egiten du inoiz ez zuelako oso ondo ulertu zergatik den manko hitz zentsuratua, gauza txar eta zikin gisa ikusia. Eta, bere artearekin konnotazio negatibo hori kendu nahi bazion ere, gizonezko mordoa berarekin haserretzea lortu zuen (harritzekoa!).

Baina horrek ez zuen Rokudenashiko geldiarazi (alferrikako neska gisa itzuliko litzatekeen bere izen artistikoa), eta 3D inprimaketak eskaintzen zituen aukerak deskubritu zituenean, argi izan zuen: Munduko lehen alu-txalupa sortuko zuen! Horretarako, 2014an mikromezenasgo kanpaina bat jarri zuen abian bere aluaren forma izango zuen kayak bat eraikitzeko. Jendeak babestu egin zuen eta Tama ibaia zeharkatu zuen haren gainean. Bederatzi hilabete geroago, poliziak atea jo eta atxilotu egin zuen, lizunkeria hedatzea egotzita. Agintari japoniarrek damua erakustea nahi zuten, baina, hortik urrun, Rokudenashiko-k Manko-chan-en  erresistentzia, askatasuna eta erreibindikazioa aldarrikatzen jarraitu zuen.

Bereziki interesgarria da kontakizun hau Japoniatik iristea, Kanamara Matsuri jaialdia antolatzen den herrialdetik, non giza zakila forma falikoa duten gozoki, ilustrazio edo mikoshi-en bidez (tenplu eramangarri sintoista) ospatzen den. Horrela, errazagoa da ulertzea kronika hau ez dela genitalitatea irudikatzearen inguruko sexu-tabu bati buruzkoa, baizik eta anormaltzat jotako gorputz feminizatuarekin, hau da, ustezko neutraltasun maskulinotik urrun dagoen gorputz feminizatuarekin, grinatzen dela. 

Rokudenashiko-ri ukatu egiten zaio bere gorpuztasuna adierazteko gaitasuna, zehapena jasotzearen mehatxupean. Plano informal batean hasten da hitzezko indarkeria (irainak eremu publikoan: kalean, komunikabideetan edo sare sozialetan) eta indarkeria fisikoa eta psikologikoa duen erakunde mailako indarkeria izatera igotzen da (gorputza giltzapetzea, askatasuna kentzea). Jakina, zigorra araua desafiatzera ausartzen den artistarentzako da, baina diziplina kolektiboa da, gorputz anormal guztiei egindako ohartarazpena da: Ez jolastu gogamena (nik artea sortzen dut), subjektuak (nik nire gorputza ordezkatzen dut), produktiboak (arlo publikoan erakusten dut, jolas edo erreibindikazio gisa) izatera eta, batez ere, ez zaitezte ausartu mendeko izateari uztera (beste gorputza natural eta positibo gisa aldarrikatuz).

Eta ez dugu nahi pentsa dezazuen hau Japoniako kontua besterik ez dela, Mendebaldean ere  gertatzen baita (eta askotan, gainera). Adibideren bat jartzearren, 2018an, TEDxBrussels erakundeko gizonezko batek Deborah De Robertis performance artista agertokitik arrastaka ateratzea erabaki zuen, bere genitalen argazkiak proiektatzeagatik; 2019an, emakume talde batek aulkian eserita amaitu zuen, Sevillako Alu Intsumisoa prozesioaren satira zela eta; 2021ean, Vienako museo talde batek kontu bat sortu zuen OnlyFansen, sare sozialen zentsurari iseka egiteko eta Willendorfeko Venusa bezalako artelanak erakutsi ahal izateko, besteak beste.

Horrek esan nahi du apenas aurkituko ditugula irudikatuta gorputz feminizatuak eta/edo disidenteak, ezta? Hara, ez zehazki. Gorputz anormalak irudikatzea Schrödingerren katuarena bezalakoa dela esan daiteke. Katua aldi berean bizirik eta hilda dago kutxa baten barruan, eta anormalen gorputzak aldi berean hiperbistaratuak eta ikusezinduak dira gure gizartean. Eta hori ulertzeko, mekanika kuantikoari heldu beharrean, sexu-genero sistemaren logiketara itzuliko gara.

Ohikoa da gorputz horien irudikapenarekin topo egitea zineman, literaturan, pinturan, publizitatean, telebistan... Hiperbistaratzearen gakoa da sortzailea gorputz desiragarriak (eta, horrekin batera, normatiboak) sartzen dituen gizona dela, eta beste gizon desiratzaile batzuen begirada asetzea bilatzen duela. Eta, igarriko zenuenez, ez gara edozein gizonez ari, BBVA+ batez baizik, maskulinoa-arrazoimena-subjektua-produktiboa-menderatzea pareen azpian, gorputzak irudikatzeko (imajinatzeko, izendatzeko, deskribatzeko) eta kanona finkatzeko legitimotzat jo dena. Horrela, irudikapen horrek irudikatutako gorputzaren errealitateari baino gehiago, begiratzen duenaren interpretazioari erantzungo dio. Eta begiratzen duenak pribilegiozko posizio batetik egiten du, bere ustez desiragarria/desiraezina dena markatzen duen posizio batetik, anormaltzat jotzen dituen gorputzak ikusezin bihurtuz eta/edo estereotipatuz.

Bestela, begiratu nola egin den emakumeen irudikapena mendebaldean. Alde batetik, garbitasun absolututik eta mistizismotik Atenea, Galadriel, Joana Arc-ekoa edo Maria bezalako izaki amatiar edo babesle gisa marrazten direnak ditugu. Beste batzuk Edurnezuri, Eowin, Julieta edo Persefone bezalako limurtu beharreko dontzeila ederrak izango dira. Eta gero espazio publikoa okupatzen duten emakumeak daude, izaki haragituak eta tentagarriak, berdin desiratu eta beldurtzeko modukoak: Cercei, Cleopatra, Gilda, Jezabel, Helena Troiakoa, Huntz Pozoitsua, Irati, Lilith, Marilyn, Maléfica, Morgana, Medusa, Sabako erregina, Salomé, Xana edo Yama-Uba. Horiek guztiek edertasunaren eta kapital erotikoaren arteko nahasketa bat zuten, edozein gizon on, bere burua edo, are gehiago, gizateria osoa galbidera eraman zezakeena. Bestela, esan diezaietela Evari edo Pandorari...

Beraz, hondamendia saihesteko, gizonezkoei beren gorputzak kontrolatzea, makurraraztea eta otzantzea besterik ez zaie geratzen (azken finean, beren onerako da). Eta hori fikziokoei zein auzoko emakumearen gorputzei dagokie. Barregarria da (horrek grazia izango balu) haiek sortutako irudikapen estereotipatu batean justifikatutako diziplina-sistema oso bat muntatu izana. Bitartean, gorputz anormalei ukatu egin zitzaien artean, zineman, komikietan, historian, literaturan, medikuntzan, musikan, publizitatean, telebistan, sare sozialetan, bideo-jokoetan... subjektu izateko eta beren existentzia adierazteko gaitasuna. Beren desirak, minak, beharrak, beldurrak kontatzeko gaitasuna ukatu zitzaien. Horregatik egin zen kanona, unibertsal egin zena, ispilu deformatu bat izan zen. Horregatik da hain garrantzitsua arlo sinbolikoan presentzia aldarrikatzea, arlo materialean duen eraginagatik.

Beraz, nola baldintzatzen du horrek guztiak espazio publikoan parte hartzea? Ea barne elkarrizketa hau ezaguna egiten zaizun: “Gaur bilera hori daukat eta ez dakit zer jarri. Kamiseta hau? Gehiegi markatzen nau. Eta blusa hau? Eskote handia! Beste hau? Uff! Eta botoia irekitzen zait? Takoi hauek gehiegi izango ote dira? Hala! A zer begi-zuloak! Apaindu beharra daukat! Eta ezpainak gorriz margotzen baditut? Mmm, bai zera, deigarriegia naiz”. Hauek ez dira itxura zaindu nahi duen pertsona ez seguru baten zalantzak soilik, maila pertsonalean eta kolektiboan bizi izandako zuzentzaileengandik ikasitako zerbait da. Eta, adibideak nahi badituzu, komunikabideek eta sare sozialek emakumeen gorputzei eta/edo disidentziei buruz hitz egiteko duten modua entzun besterik ez duzu egin behar.

Horrela, neskatoak eta emakumeak (Ebak) beren gorputzaren (haragia-lizuna) kontzientzia oso handiarekin hazten dira. Txiki-txikitatik hezten dira, gorputz desiratuak, edukiak, menderatuak direla uler dezaten. Bere gorpuztasunaz jabetuta (presio estetikoa), bere mugimenduez jabetuta (kaleko jazarpena), bere desiragarritasunaz eta eragin dezaketen desira geldiezinaz jabetuta (izu sexuala). Hau da, muga bat dago emakumeek espazio publikoan duten mugimenduan, hor gertatzen baita parte-hartze politikoa. Horrela, emakumeek badakite gehiago arakatuko dituztela hitza hartzen dutenean, eta horren arabera jokatu beharko dute.

Jarraitu aurretik, ezin dugu ahaztu jabetze hori indar handiagoz gailentzen dela gorputz anormal horietan zapalkuntza bat baino gehiago nahasten denean. Talde batzuk zeharo erotizatuta daude , hala nola LGB kolektiboa (lesbianak, gayak edo bisexualak) eta beste batzuk exotizatuta , hala nola pertsona arrazializatuak (arabiarrak, latinoak, beltzak...) edo TIak (trans-ak edo intersex-ak).

Gorputz anormalen hipersexualizazioa  arlo publikoan parte hartzean ondorioak dituen diziplina forma bihurtzen da. Argumentu horiek guztiak mimetizatzen dituen, eta  entzute falta  (ezin naiz kontzentratu aho edo titi horiekin), ahotsen deslegitimazioa (tuntun polita), sinesgarritasunik eza eta balioa kentzea (ziur belauniko jarri zela, haren emaztea, kuota...) edo, zuzenean, tentazioa (eskatzen ari zen, probokatzen ari zen) justifikatzen duen anaitasun toxikoa nabarmentzen da.

Ondorioak? Larrienak, itxuraz seguruak diren inguruneetan  (batzarretan, institutuetan, lan-inguruneetan...) ere gerta daitezkeen sexu-jazarpena edo -indarkeria egoerak. Azpian, apaingarrietako zorroztasuna, arropa edo gorputzari eusteko mugimenduak daude. Apaintzea, baina pasatu gabe, nahi ez diren begiradak, iruzkinak edo topo egiteak ez pizten saiatzeko. Gorputzaren autozentsura eta kapital erotikoarekiko errepresioa, haren parte-hartzeari baliorik (gehiago) ez kentzeko edo indarkeria-dosia (gehiago) gehitzeko.

Baina badakigu gorputz anormal guztiak ez direla desiragarritzat jotzen, zer gertatzen da orduan? Indarkeriatik salbu geratzen dira? Ez, kontrakoa baizik. Gorputz bihurriek gizonezkoen  (beti zis eta hetero) ikusizko plazerrari buruz idatzi gabeko arauak hausten dituzte, eta, beraz, nahasmena sortzen dute: Zergatik ez duzu zure gorputza otzantzen desiragarriagoa izateko? Hemen bi erantzun posible baino ez daude: A) gorputz hautsia duzu, (errukia sentitzeko) konponbiderik ez duena edo B) araua hackeatzera, sistema kapitalista hackeatzera datorren fakzio errebelde baten parte zara. Eta badakigu zer gertatzen den nabarmentzen den iltzearekin... beti jasotzen duela mailukada.

Horrela, desiraezintzat jotzen diren gorputz bihurriak (butch-ak, desgaiak, potoloak, lumadunak, queerrak, zaharrak eta kanak izateagatik, ilea zerora mozteagatik, ez depilatzeagatik, tatuajeak edukitzeagatik eta abar luze bategatik bat ez datorren edonor) edo baztergarritzat jotzen diren gorputz bihurriak (migratuak, transak, sexu-langileak) nazkaren eta gorrotoaren makina jasan beharko dute, eta uneoro, beren gorputzak (eta bizitzak) baztergarriak direla jakinaraziko diete. Kulturaren, hezkuntzaren, medikuntzaren, bitartekoen, politikaren, sare sozialen eta abarren bidez, beraien kanporatzea bilatzen duen lotsaren eta minaren kontaketa nagusituko da: nola nahi izan dezake horrelako gorputz batek arlo publikoan askatasunez mugitu? nola izango da gorputz anormal bat entzuna, legitimatua, errespetatua, maitatua?

Berriz ere, gorpuztasun anormalaren pisuak, desiratua edo desiratu gabea izan, lehen pertsonan bizi direnei eragiteaz gain, zuzentzaile komunitario gisa funtzionatzen du. Gogoratzen duzu Ursulak Arieli Sirenatxoan kantatzen ziona? “Han goian nahiago dute damek ez hitz egitea, dibertitu nahi baduzu behintzat. Ikusiko duzu ez duzula ezer lortuko hizketan, uxatu nahi ez badituzu behintzat. Miretsia izango zara beti isilik egoten bazara. Eutsi ondo zure mihiari eta arrakasta izango duzu”. Zenbat eta gutxiago entzuten zaizun, orduan eta gehiago ikusiko zaituzte. Badakizu, betiko isilik politago zaude esaldia. Eta ez badute uste polita zarenik, behintzat, gutxiago ikus zaitzatela. Hau da, beste ohartarazpen bat oparitzen digute: isilik seguruago zaude.